BİR BİLİM VE UYGULAMA ALANI OLARAK SPOR PSİKOLOJİSİ
Sporda başarılar elde etmiş, başarı sonrası başarı yaşamış, kazanma sonrası kazanma elde etmiş sporcularla yapılan araştırmalar, spor psikolojisi ile ilgili faktörleri en baş sıraya koyduklarını göstermektedir. Sporda öğrenme, sağlıklı olma, zevk alma, gelişme, başarı ve performans, birçok psikolojik faktör tarafından etkilenmektedir. Bununla ilgili olarak, spor psikolojisi uzmanlık alanının yardım sağlayabileceği konulara birçok örnek verebiliriz;
Spor psikolojisi uzmanlık alanı, sakatlanan ve sakatlıktan çabuk toparlanamamanın neden olduğu depresyon durumları yaşayan sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı, seyircilerin yuhalamaları altında karşılaşmayı çok kötü hislerle terk eden, yarışmalarda saldırganlık ve şiddet olaylarına karışan, gereksiz kartlar gören, cezalar alan ve performans potansiyellerini gerçekleştiremeyen sporculara yardım sağlayabilir.
Spor psikolojisi uzmanlık alanı, yarışmalarda, antrenmanlarda isteksizlik gösteren ve motivasyon problemi yaşayan sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı, yarışmalarda veya antrenmanlarda dikkat ve konsantrasyon problemleri yaşayan ve bunun sonucu performans potansiyellerini gerçekleştiremeyen sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı, yarışma veya antrenmanlarda devamlı takım arkadaşlarıyla, rakip takım oyuncularıyla ve hakemlerle çatışan ve bunun sonucu performans potansiyellerini gerçekleştiremeyen sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı, zayıf performans sonucu bıkkınlık, engellenme duygusu yaşayan, kızgın ve sinirli davranışlar gösteren ve bunun sonucu performans potansiyellerini gerçekleştiremeyen sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı, Antrenmanlarda iyi karşılaşmalarda zayıf performans ortaya koyan ve bunun sonucu performans potansiyellerini gerçekleştiremeyen sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı, güçlü rakipler karşısında iyi, güçsüz rakipler karşısında zayıf performans ortaya koyan veya bunun tersini yaşayan sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı, seyircisiz ortamlarda, seyircili ortamlara göre daha iyi performans ortaya koyan ya da bunun tersini yaşayarak ve performans potansiyellerini gerçekleştiremeyen sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı, karmaşık becerilerde iyi, basit becerilerde zayıf performans ortaya koyan ya da bunun tersini yaşayarak performans potansiyellerini gerçekleştiremeyen sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı, konsantrasyon ve öz güveni korumada zorluk yaşayarak performans potansiyellerini gerçekleştiremeyen sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; bir sporcu veya takımın, açık farkla mağlup veya galip durumdayken, karşılaşmanın sonuna kadar motivasyonunu ve konsantrasyonunu koruyamaması sonucu performans potansiyellerini gerçekleştiremeyen takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “bütünüyle kendini zorlamadan kontrolde hissetmede”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “aktivasyon veya uyarılma düzeyini kontrol etmede”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “disiplin göstermede”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “Adanma ve bağlılık göstermede”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “risk alma ve cesarette”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “kendine güven geliştirmede”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “yarışma plan ve programları geliştirmede”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “stresli, kaygılı, baskılı koşullarda olumlu kalmada”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “yarışmaya benzer koşullarda antrenman hazırlığında, simülasyon antrenmanlarında”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “psikolojik sağlamlık, psikolojik dayanıklılık ve dirençli olmada”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “optimizmi ve olumlu düşünme yapısını korumada”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “Liderlik becerisi göstermede”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “Olumlu benlik imajı geliştirme ve korumada”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “etkili iletişim becerileri geliştirmede”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “başarı motivasyonu geliştirmede”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “imgeleme antrenmanı ve zihinsel çalışmalarda”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “hedef belirleme becerilerinde”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “fiziksel, teknik, taktik ve sosyal becerilerin geliştirilmesinde”, takımlara ve sporculara önemli katkılar sağlayabilir,
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; sağlık, başarı ve performansta önemli rol oynayan, “yorgunluk yönetimi ve psikolojik toparlanmada”, takımlara ve sporculara yardım sağlayabilir.
Spor psikolojisi, spora katılanların davranışlarının bilimsel yöntemlerle çalışılmasıdır. Araştırmalardan elde edilen bilgiler spor uygulamalarına aktarılarak spora katılanların uygulamada potansiyellerini gerçekleştirmelerine yardım sağlar. Bu bağlamda spor psikolojisi uzmanlık alanı, sporcuların davranışlarını içerdiği gibi antrenörlerin, yöneticilerin, seyirci ve taraftarların davranışlarını da içine alabilir.
Spor psikolojisi uzmanlık alanı, sadece profesyonel sporcular için değil, aynı zamanda amatörler, çocuk ve gençler, özel eğitimöğretime gereksinmeleri olanlar ve yaşça büyük olanlar için de bir bilimsel çalışma ve uygulama alanıdır.
Genel olarak spor psikolojisinde iki amaç doğrultusunda sorulara cevaplar aranmaktadır. Bunlar:
1Psikolojik faktörler; fiziksel aktiviteye, egzersize, beden eğitimine, antrenmana, yarışmaya, oyuna, spora vb. katılanların performansını nasıl ve ne şekilde etkilemektedir?
Örneğin;
Kaygı, bir basketbolcunun serbest atışlardaki isabet performansını nasıl etkiler? Kendine güven eksikliği, bir çocuğun yüzmeyi öğrenebilme becerisini etkiler mi?
Bir antrenörün/öğretmenin oyuncuları desteklemesi (ödül) ve cezalandırması, o takımın birlik ve beraberliğini nasıl etkiler?
İmgelemeye dayalı antrenman, sakatlanmış sporcu ve egzersiz yapanların iyileşmesini kolaylaştırır mı?
Bir sağlık uzmanının (doktor, fizik tedavi uzmanı, vb.) iletişim stili, bir hastanın evde iyileşmesine yönelik uygulayacağı egzersiz programına bağlı kalmasını ve tedavi sürecini nasıl etkiler?
2 Fiziksel aktiviteye, egzersize, beden eğitimine, antrenmana, yarışmaya, oyuna, spora vb. katılma bireyin psikolojik gelişimini, psikolojik sağlığını ve performansını nasıl ve ne şekilde etkilemektedir? Spor psikolojisinde bu genel iki amaç doğrultusunda spora, duruma ve kişilere özgü birçok sorular sorulabilir.
Örneğin;
Koşmak (spor amaçlı), kaygı ve depresyonu azaltır mı?
Genç sporcular, oldukça fazla saldırgan olmayı yetişkinlik öncesi sporlara katılım sayesinde mi öğrenirler?
Beden eğitimi derslerine katılmak, bir çocuğun özsaygısını geliştirir mi?
Üniversite düzeyinde spora katılım, kişilik gelişimini güçlendirir mi?
Fizyoterapi, yaralı bir askerin fiziksel sağlığının yanı sıra onun geleceğe daha iyimser bakışını etkiler mi?
Günümüzde spor psikolojisi danışmanları veya spor psikologları değişik mesleki çalışmaları yerine getirmektedir. Genel olarak bunlar arasında şunlar sayılabilir;
bilimsel araştırma yapma,
ders verme (öğretim) ve
danışmanlık (rehberlik) yapma.
Spor psikolojisi uzmanlık alanı; hem spor bilimlerinden gelen Biyomekanik, Egzersiz Psikolojisi, Motor Gelişim, Motor Öğrenme ve Kontrol, Spor Hekimliği, Spor Pedagojisi, Spor Sosyolojisi gibi konuların eğitim öğretimini hem de psikoloji alanından gelen Anormallikler Psikolojisi, Klinik Psikoloji, Psikolojik Danışmanlık, Gelişim Psikolojisi, Deneysel Psikoloji, Kişilik Psikolojisi, Fizyolojik Psikoloji gibi konuların çalışılmasını, yeterliliklerini, denetimini ve gözetimini, stajını ve uygulamalarını gerektirmektedir. Bu konularla ilgili olarak spor psikolojisi alanı içerisinde önemli tartışmalar bulunmaktadır.
Spor psikolojisi zaman içerisinde egzersiz psikolojisini ve performans psikolojisini de içine alacak şekilde gelişmiştir ve günümüzde Spor, Egzersiz ve Performans Psikolojisi olarak boyutları oldukça genişlemiştir.
Spor psikolojisi uzmanlık alanı içerisinde değişik teorik yönelimleri ve uygulamaları benimseyenler de ortaya çıkmıştır. Örneğin, davranışçı spor psikoloji, bilişsel spor psikoloji, sosyal spor psikoloji, egzersiz psikoloji vb. Performans psikolojisiyle ilgili olarak birçok mesleki alanlar da spor psikolojisindeki uzmanlık anlarından yardım arayabilir. Örneğin, takımlar oluşturan şirketler, askeri programlar, güvenlik güçleri, fizik tedavi uzmanları, cerrahlar, itfaiyeciler, astronotlar vb. Birçok mesleki alan performans psikolojisine gereksinim duymaktadır. Bu konular da günümüzde spor psikolojisi uzmanlık alanlarıyla ilişkili olarak tartışma konusu olmaktadır. Bu bağlamda; spor psikoloğu, spor psikolojisi danışmanı, sporda psikolojik danışman gibi kavramlar kullanılabildiği gibi, günümüzde mental (zihinsel) antrenörlük, mental performans antrenörlüğü, mental danışmanlık, mental performans danışmanlığı vb. kavramların da tartışmalı olarak ortaya çıktığını görmekteyiz. Burada dikkat edilmesi gereken önemli nokta, kullanılan unvanın arkasında ne tür bir liyakate dayalı eğitimöğretim alındığı ve uygulama deneyimlerine sahip olunduğudur.
Spor psikolojisinin kendi içinde de uzmanlık alanları ortaya çıkmıştır. Örneğin, eğitim spor psikolojisi, klinik spor psikolojisi, akademik spor psikoloji, uygulamalı spor psikoloji gibi. Spor psikolojisinden yardım arayanlar hangi konularda yardım arıyorlarsa ona uygun ve liyakatli olan uzmanlardan yardım aramaları istenen olumlu sonuçların ortaya çıkmasını kolaylaştırıcı olacaktır.
Normalden normalüstüne doğru performans gelişimi arayanlar, olumlu spor psikolojisinde ve eğitim spor psikolojisinde performans yükseltme ile ilgili eğitimöğretime ve uygulama birikimlerine sahip olanlardan yardım aramaları doğru bir yaklaşım olacaktır.
Normalden normal dışına doğru sapılan durumlarda klinik spor psikolojisi yardımı aranabilir. Klinik spor psikolojisi uzmanları daha çok ağır depresyon, kişilik bozuklukları, doping, maddeyi kötüye kullanma, alkol, yeme bozuklukları vb. konularda yardım sağlamaktadırlar.
Dünya genelinde spor psikolojisi uzmanlık alanlarıyla ilişkili dernekler arasında şunlar sayılabilir;
Uygulamalı Spor Psikolojisi Derneği (Association of Applied Sport PsychologyAASP). Bu organizasyonun tek amacı uygulamalı spor ve egzersiz psikolojisinde bilimsel araştırma ve uygulamaları teşvik etmek ve desteklemektir.
Amerikan Psikoloji Derneği (American Psychological AssociationAPA). Bu derneğin 47. Bölümü özellikle spor ve egzersiz psikolojisine odaklanmaktadır.
Avrupa Spor Psikolojisi Federasyonu (European Federation of Sport PsychologyFEPSAC). 1968’de kurulan bu organizasyon Avrupa’daki bilimsel, eğitsel ve mesleki çabaları desteklemektedir. Spor psikolojisindeki gelişmeleri dikkate alan dernek, her dört yılda yaptığı kongreleri İtalya Padova2022’ de yapılan kongrede, her iki yılda bir düzenlemeye karar vermiştir. Gelecek kongre ISSP ile denk gelmemesi için 2023 Innsbruck/Avusturya da yapılacaktır. Alanda bilgi birikimi giderek artmıştır. Spor, egzersiz ve performans psikolojisine doğru yüksek lisans ve doktora programları gelişmiştir. Bu nedenle, kongre aralıklarının biraz daha daraltıldığı görülmektedir. Alanla ilgili gelecek yönelimleri ve açılımları heyecan vericidir.
Uluslararası Spor Psikolojisi Topluluğu (International Society of Sport PsychologyISSP). 1965’te kurulan bu organizasyon; bilimsel araştırmaya, uygulamaya ve dünyada spor ve egzersiz psikolojisinin yayılıp geliştirilmesine odaklamaktadır.
Kuzey Amerika Spor ve Fiziksel Aktivite Psikolojisi Birliği (The North American Society for the Psychology of Sport and Physical ActivityNASPSPA). Sporun ve fiziksel aktivitenin psikolojik yönlerine odaklanan en eski organizasyonlardan biridir. Bu organizasyon; motor gelişim, motor öğrenme, motor kontrol, sosyal psikoloji ve fiziksel aktivite alanlarında bilimsel araştırmaya odaklanmaktadır.
Spor psikolojisi uzmanlık alanıyla ilgili birçok dergi de çıkmaktadır. Bunlar arasında şunlar sayılabilir;
Uluslararası Spor Psikolojisi Dergisi (International Journal of Sport psychologyIJSP). 1970’te yayına başlayan bu dergi Uluslararası Spor Psikolojisi Topluluğunun resmî yayın organıdır.
Uluslararası Spor ve Egzersiz Psikolojisi Araştırma Kritiğiİncelemesi (International Review of Sport and Exercise Psychology). Bu dergi, spor ve egzersiz psikolojisi araştırma literatürü üzerine eleştirel değerlendirmeler yayınlamaktadır.
Uygulamalı Spor Psikolojisi Dergisi (Journal of Applied Sport psychologyJASP). 1989’da yayına başlayan bu dergi AASP’nin resmî yayın organıdır. Bu dergi, uygulamalı spor psikolojisinde bilimsel araştırma ve mesleki uygulama makaleleri yayınlamaktadır.
Eylem İçinde Spor Psikolojisi Dergisi (Journal of Sport Psychology in Action). Bu dergi özgün bilimsel araştırma yayımlamaz. Bunun yerine, bilimsel bilginin spor, egzersiz ve sağlık psikolojisine uygulanmasına yönelik bir dergidir.
Spor ve Egzersiz Psikolojisi Dergisi (Journal of Sport and Exercise PsychologyJSEP). Bu dergi, temel ve uygulamalı spor ve egzersiz psikolojisinde bilimsel çalışmaları yayımlar. 1979’da yayına başlayan bu dergi, alandaki en eski ve en saygın dergilerden biridir.
Spor, Egzersiz ve Performans Psikolojisi (Sport, Exercise and Performance PsychologySEPP). 2012’de yayın hayatına başlayan ve alanın en yeni dergilerinden biri olan bu dergi, APA47. Bölüm Egzersiz ve Spor Psikolojisinin resmî yayın organıdır. Spor, egzersiz ve performans psikolojisine odaklı makaleler yayınlamaktadır.
Spor ve Egzersiz Psikolojisi (The Psychology of Sport and Exercise). 2000 yılında yayına başlayan bu dergi, spor ve egzersiz psikolojisinde yayınlanan akademik makaleler için bir tartışma ortamı sağlamaktadır.
Spor Psikoloğu (The Sport Psychologist). 1987’de yayın hayatına başlayan bu dergi, uygulamaya yönelik bilimsel araştırma ve mesleki uygulama makaleleri yayınlar. Bu makaleler, psikolojik yardımın antrenör ve sporculara ulaşmasına olanak sağlamaktadır.
Spor ve Egzersiz Kritiği (Sport and Exercise Review). Bu dergi, spor psikolojisinin bütün alanlarına ait makaleler yayınlamaktadır. Dergi, özellikle spor psikologlarının eğitimine, spor ve egzersiz psikolojisinin uygulanmasına odaklanmaktadır.
Spor psikoloji ve uzmanlık alanlarına olan ilgi giderek artmaktadır ve bir mesleki alan olarak geleceği yeni açılımlarıyla ümit verici gözükmektedir.
Prof. Dr. Erkut KONTER
Kaynaklar
Konter, E. (2003). Spor Psikolojisi Uygulamalarında Yanılgılar ve Gerçekler (Myths and Truths in Sport Psychology Applications). İzmir: Dokuz Eylül Yayıncılık.
Smith, D. BarEli, M. (2007). Essential Readings in Sport and Exercise Psychology. IIIinois: Human Kinetics. xiiixii.
Weinberg, R. Daniel, G. (2015). Foundations of Sport and Exercise Psychology. IIlinois: Human Kinetics.